15 Şubat’da  Dünya Ticaret Örgütü ( DTÖ) genel yönetmenliğine yeni seçilen Nijeryalı Dr. N.Okonjo-Iweala  üstünde oydaşmak hiç de kolay olmadı.DTÖ ‘nün bu ilk kadın Afrikalı  yöneticisi  10‘a yakın adayla yarıştı ve en önemlisi  ortada bir ‘’Trump Ambargo’’su vardı.

Bunlar şimdi geride kaldı...

Ama bu kez ‘’ Kovid Aşısı İhracat Ambargosu ‘’ başladı. Bir dizi ülke,aşı için ihracat kısıtlamasına  giderken  Dünya Ticaret Örgütü‘nün  1995 kurucu anlaşmasını  ‘’gerekçe’’olarak  gösterdi.

Anlaşma,  bir ülkenin gıda ve   sağlık ürünleri ihracatında ‘’ geçerli ulusal  nedenler ‘’ halinde durumunda bu  gerekçeyi  kullanmasına olanak sağlıyor.Mart-Eylül  2020  döneminde  dek DTÖ  üyesi ülkeler  bu ‘’hakkı‘’ 202 kez kullanmışlar.Son olarak İtalya devleti  bu ‘’hakkı‘’ Mart  ayı içinde kullandı.

İş bununla kalmıyor...

DTÖ Kuruluş Yasası‘nın  kısa adı TRİPS olarak bilinen ‘’ fikri haklar ‘’ bölümü de  kovid mücadelesinde  az  gelişmiş ülkelerin  ayağına pranga geçiriyor.Çünkü fikri hakları ( patent bedeli) ödemeden bir aşıyı kullanma hakkı yok.’’Sınır Tanımıyan Doktorlar’’ örgütü,  bunun az gelişmişleri cezalandırma  anlamına geldiğini açıklıyor. Örneğin Hindistan, bu kovid salgınının sonuna dek TRİPS ‘in askıya alınmasını istedi,bu  isteği kabul görmedi. Hindistan‘ın  jenerik ilaç  ve aşı üretiminde   söz sahibi  olan bir ülke olması nedeniyle talebini ‘’Patentin yoksa aşının üretiminde de hak  sahibi değilsin‘’ şeklinde yorumlamamız olası. Zaten gelişmiş ülke çıkışlı  aşı patent sahiplerinin  bu çıkıştaki   gerekçesi ‘’Bu  karar bizim buluş ve yenilikçilik  yaratma motivasyonumuzu önler ‘’ şeklindeydi. 

Resmi gerekçe ile yorumum  aynı kapıya çıkıyor. 

Hoş, TRİPS ‘in askıya alınması halinde,  aşı üretiminin hızlanabileceği konusunda kuşkular var. Teknoloji transferi olayı çözülmüş olsa  bile, üretim kapasitelerinin yeterli olmayacağı düşünülüyor.Ama bu noktada bu sadece  bir ayrıntı.... Oluşturulan bu kuşku, ayağı prangalı  bir koşucunun yarışı  kazanamayacağını  baştan varsaymak gibi bir şey...

Aslında bir ilginçlik  daha  var: TRİPS‘in ‘’Zorunlu Lisanslama Hakkı‘’ veren hükmünü az gelişmiş ülkeler cephesi  hiç uygula(ya)madı.Görülüyor ki, çoğu ülkenin iç hukuku yetersiz ya  belirsiz, ya da gelişmişlerin ‘’ hışmından‘’ korkuluyor.

Rusya başta, bir dizi gelişmekte olan ülkenin  kovid’e karşı bir aşı üstünde çalıştığını biliyoruz. Ama konu ‘’ üretmek’’ değil, ‘’ lisanslama ve ruhsat ‘’noktasında  düğümleniyor.

DTÖ‘nün  parlak  bir kariyer geçmişine sahip yeni kadın  yönetmeni  Dr  Okonjo-Iweala ile   dünya  ticaretine  yeni bir  bakış ve çerçeve  arayacağı kesin. Bu arayışın gelişmekte olan ülkelere  dönük olması isteniyorsa mevcut  ‘’fikri  haklar‘’ bölümünün  yenilenmesini  gerektiriyor.

Nijeryalı  bir genel   yönetmen  ile 156 ülkenin oydaşması ile oluşan DTÖ ve ticaret düzeni  dünya olarak  geldiğimiz  olgunluk noktasını  kantara çıkaracak.  

İş temelde bu denli  basit...

Aslında insan olma sınavına her gün çıkıyoruz.Bakalım insanlık DTÖ‘nün  yeni başkanıyla  bu sınavdan  yüz  akıyla çıkabilecek mi?

İzleyip göreceğiz.... 

(km/13.03)